કેટલાક દિવસોથી 2000 રૂપિયાની નોટને લઈને ઘણી ચર્ચા થઈ રહી છે. એક તરફ એવું કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે સરકાર આ નોટ બંધ કરવાની તૈયારી કરી રહી છે. બીજી તરફ એવું પણ સાંભળવા મળી રહ્યું છે કે RBI દ્વારા બે હજાર રૂપિયાની નોટની પ્રિન્ટિંગ ઓછી કરવામાં આવી છે. જો કે હજુ સુધી સરકાર તરફથી આ અંગે કોઈ નિવેદન આવ્યું નથી. પરંતુ આ ચર્ચાઓથી દૂર રહીને જો આપણે નોટ છાપવાની વાત કરીએ તો લોકો વારંવાર પુછે છે કે શા માટે સરકાર પોતાની મરજી મુજબ નોટો છાપીને લોકોને અમીર બનાવતી નથી.
અર્થશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે કોઈ પણ દેશ પોતાની મરજીથી નોટો છાપી શકતો નથી. નોટ છાપવા માટેના નિયમો છે. જો દેશમાં ઘણી બધી નોટો છપાય છે, તો અચાનક બધાની પાસે ઘણા પૈસા હશે અને તેમની જરૂરિયાતો પણ વધી જશે. જેના કારણે મોંઘવારી સાતમા આસમાને પહોંચી જશે.
આવા અનેક કિસ્સાઓ સામે આવ્યા છે. કેટલાક દેશો એવા છે જેમણે નિયમો કરતાં વધુ નોટ છાપવાની ભૂલ કરી, જેના માટે તેઓ હજુ પણ સજા ભોગવી રહ્યા છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં સ્થિત ઝિમ્બાબ્વેએ પણ એક સમયે ઘણી બધી નોટો છાપીને આવી ભૂલ કરી હતી. આ કારણે ત્યાં ચલણનું મૂલ્ય એટલું ઘટી ગયું કે લોકોને બ્રેડ અને ઈંડા જેવી પ્રાથમિક ચીજવસ્તુઓ ખરીદવા માટે નોટોથી ભરેલી થેલીઓ દુકાને લઈ જવી પડી. નોટોની વધુ પડતી પ્રિન્ટિંગને કારણે ત્યાં એક યુએસ ડૉલરનું મૂલ્ય 25 મિલિયન ઝિમ્બાબ્વેન ડૉલર જેટલું હતું.
આવી જ સ્થિતિ દક્ષિણ અમેરિકાના દેશ વેનેઝુએલામાં બની છે. વેનેઝુએલાની સેન્ટ્રલ બેંકે અર્થતંત્રને સંભાળવા માટે ઘણી બધી નોટો છાપી. તેના કારણે દર 24 કલાકે મોંઘવારી વધવા લાગી એટલે કે ખાદ્યપદાર્થોના ભાવ દરરોજ બમણા થવા લાગ્યા. બજારમાં રોજબરોજનો સામાન મળતો ન હતો. અહીં લોકોને એક લીટર દૂધ અને ઈંડા ખરીદવા માટે લાખો નોટો ખર્ચવી પડે છે.
ગયા વર્ષે અહીં મોંઘવારી વધીને 1 કરોડ ટકા થઈ ગઈ છે. તો હવે તમે સમજી જ ગયા હશો કે RBI શા માટે ઘણી બધી નોટો છાપતી નથી, કારણ કે જો તે આમ કરશે તો ભારતની હાલત પણ આ દેશો જેવી થશે. આવી સ્થિતિમાં, તમે અનુમાન લગાવી શકો છો કે સરકાર ભારતમાં આવી સ્થિતિ ઉભી થાય તેવું ઈચ્છતી નથી. આ જ કારણ છે કે નોટોનું પ્રિન્ટિંગ દરેક બાબતને ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવે છે. ચાલો તમને જણાવીએ કે નોટ છાપવાના નિયમો શું છે…
આ રીતે નોટોનું પ્રિન્ટિંગ નક્કી થાય છે : કોઈપણ દેશમાં કેટલી નોટો છાપવાની છે, તે તે દેશની સરકાર, કેન્દ્રીય બેંક, જીડીપી, રાજકોષીય ખાધ અને વિકાસ દરના આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે. આપણા દેશમાં, રિઝર્વ બેંક નક્કી કરે છે કે ક્યારે અને કેટલી નોટો છાપવાની છે.
દેશમાં વધુ નોટો છાપવામાં આવશે નહીં: 1 ફેબ્રુઆરીના બજેટમાં સરકારે નાણાકીય વર્ષ ઊંચું રહેવાનો અંદાજ મૂક્યો છે. આ ખાધ ઘટાડવા માટે ભારતીય રિઝર્વ બેંક વધુ નોટો છાપે તેવી અપેક્ષા હતી. પરંતુ આરબીઆઈએ કહ્યું કે વધતી જતી રાજકોષીય ખાધને પહોંચી વળવા માટે કેન્દ્રીય બેંકની વધુ નોટો છાપવાની કોઈ યોજના નથી.
RBI એક સમયે કેટલી નોટ છાપી શકે છે?: લઘુત્તમ અનામત પ્રણાલીના આધારે નોટોનું પ્રિન્ટિંગ નક્કી કરવામાં આવે છે. આ સિસ્ટમ ભારતમાં 1957 થી અમલમાં છે. આ મુજબ, આરબીઆઈને દરેક સમયે આરબીઆઈ ફંડમાં ઓછામાં ઓછી 200 કરોડ રૂપિયાની સંપત્તિ રાખવાનો અધિકાર છે. આટલી સંપત્તિ રાખ્યા બાદ આરબીઆઈ સરકારની સંમતિથી જરૂરિયાત મુજબ નોટો છાપી શકે છે.
ભારતમાં નોટો ક્યાં છપાય છે? : ભારતમાં નોટોનું પ્રિન્ટીંગ ચાર પ્રેસમાં થાય છે. નોટો મહારાષ્ટ્રના નાસિક અને મધ્યપ્રદેશના દેવાસ પ્રેસમાં છપાય છે. સિક્યુરિટી પ્રિન્ટિંગ અને મિન્ટિંગ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડની દેખરેખ હેઠળ અહીં નોટ પ્રિન્ટિંગ કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, અન્ય બે પ્રેસ કર્ણાટકમાં મૈસુર અને પશ્ચિમ બંગાળમાં સાલ્બોનીમાં સ્થિત છે. નોટ પ્રિન્ટીંગ અહીં આરબીઆઈ નોટ મુદ્રાન પ્રાઈવેટ લિમિટેડની માલિકી હેઠળ કરવામાં આવે છે.